શા માટે દલિતો રાજકીય પક્ષો માટે મહોરું બનીને રહી જાય છે?

ભારતમાં લોકશાહીનો પાયો વિવિધતા અને તમામ વર્ગોના સમાન મતદાન અધિકારો પર આધારિત છે. આમાં ભારતીય વસ્તીનો એક મહત્વપૂર્ણ અને મોટો ભાગ એવા દલિત સમાજની ભૂમિકા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ રહી છે. સદીઓથી સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય શોષણ સહન કરવા છતાં, દલિતોએ પોતાના અધિકારો માટે લડાઈ લડીને પોતાની સ્થિતિ સુધારવા માટે સતત પ્રયાસ કર્યો છે.

પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં ભારતીય રાજકારણમાં જે સ્થિતિ પેદા થઈ છે તે ચિંતાનો વિષય છે. ભાજપ, કોંગ્રેસ, આમ આદમી પાર્ટી અને સપા જેવા પક્ષો, જેમનું રાજકારણ મોટાભાગે જાતિવાદી માનસિકતા અને વોટબેંક વ્યૂહરચના પર આધારિત રહ્યું છે, તેમણે દલિત સમાજનો ઉપયોગ ફક્ત એક સાધન તરીકે કર્યો છે. આ પક્ષોએ મોટા વચનો, ખોટી આશાઓ અને ટૂંકા ગાળાના લાભો આપીને દલિતોને ગેરમાર્ગે દોર્યા છે.

દલિત સમાજ આ રાજકીય પક્ષો અને તેમના ખોટા વચનો, ભપકો અને 5-10 કિલો રાશન જેવી નાની રાહતોથી લલચાઈને તેમની પાછળ દોડી રહ્યો છે. આ આપણા સમાજ ચિંતનનો સમય છે. આપણે સમજવું પડશે કે આ પક્ષોની નીતિઓ અને વચનો ફક્ત સત્તા મેળવવા માટે છે, આપણા સમાજની વાસ્તવિક પ્રગતિ માટે નહીં.

ભાજપ અને દલિત રાજકારણની વાસ્તવિકતા

ભારતીય જનતા પાર્ટીએ ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’નો નારો આપીને સમાજના તમામ વર્ગોને સાથે લેવાની વાત કરી હતી, પરંતુ વ્યવહારિક દ્રષ્ટિએ સત્ય કંઈક બીજું જ લાગે છે. હિન્દુત્વના રાજકારણ હેઠળ, દલિતોને હિન્દુ બનાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ જાતિ ભેદભાવ અને સામાજિક અસમાનતા દૂર કરવામાં તેને જરાય રસ નથી. તે દલિતોને માત્ર રાજકીય હિંદુ બનાવી તેમના મતો પડાવવા માંગે છે.

આજે પણ દલિત સમાજ સામે અત્યાચાર અને ભેદભાવની ઘટનાઓ સામાન્ય છે. ગૌરક્ષાના નામે ટોળા દ્વારા થતી હિંસા, મંદિરોમાં પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ, સામાજિક બહિષ્કાર અને જમીન વિવાદોમાં દલિતોને નિશાન બનાવવા જેવી ઘટનાઓ દર્શાવે છે કે ભાજપના નેતૃત્વમાં પણ સામાજિક ન્યાયની સ્થિતિમાં કોઈ ક્રાંતિકારી પરિવર્તન આવ્યું નથી. વધુમાં શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને નોકરીઓમાં દલિતોના અધિકારોને મર્યાદિત કરવા અને અનામતને નબળી પાડવાના પ્રયાસો સાબિત કરે છે કે ભાજપની નીતિઓ દલિતોના સશક્તિકરણને બદલે પ્રતીકાત્મક રાજકારણ સુધી મર્યાદિત છે.

આ પણ વાંચો: દલિત વિરોધી કૉંગ્રેસ : તેલંગાણામાં SC પેટા વર્ગીકરણ મંજૂર

ભાજપે ચોક્કસ કેટલાક દલિત નેતાઓને ઉચ્ચ હોદ્દા પર બેસાડ્યા હતા, પરંતુ તે ફક્ત એક ઉપરછલ્લી કોશિશ સાબિત થઈ. કોઈપણ નક્કર સામાજિક પરિવર્તનના પૂર્વદર્શનકર્તા બનવાને બદલે, આ નેતાઓ ફક્ત પક્ષની નીતિઓને ટેકો આપવા સુધી મર્યાદિત રહ્યા. તેમને દલિત સમાજ માટે નક્કર નીતિગત નિર્ણયો લેવાની સ્વતંત્રતા અને અધિકાર આપવામાં આવ્યો ન હતો.

સત્તામાં ભાગીદારી અને પ્રતિનિધિત્વનો સવાલ

જ્યારે ઉચ્ચ હોદ્દાઓ પર વાસ્તવિક સત્તા વહેંચણી અને પ્રતિનિધિત્વની વાત આવે છે, ત્યારે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે દલિત સમાજને રાજકીય નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં વાસ્તવિક ભાગીદારી મળતી નથી. આજે પણ, નીતિ નિર્માણ, ટોચના સરકારી હોદ્દાઓ અને પ્રભાવશાળી મંત્રાલયોમાં દલિતોની હાજરી નામમાત્ર છે. જો કોઈ દલિત નેતા મહત્વપૂર્ણ પદ પર પહોંચે તો પણ તેની પાસે સ્વતંત્ર નિર્ણયો લેવાની શક્તિ નથી હોતી, જેથી તે સામાજિક પરિવર્તન તરફ અસરકારક પગલાં લઈ શકતા નથી.

ભાજપનું રાજકારણ દલિતોને માત્ર વોટ બેંક તરીકે જોવા સુધી મર્યાદિત રહ્યું છે. ચૂંટણી સમયે, દલિત સમાજને આકર્ષવા માટે સૂત્રોચ્ચાર કરવામાં આવે છે, યોજનાઓની જાહેરાત કરવામાં આવે છે અને કેટલાક પ્રતીકાત્મક નિર્ણયો લેવામાં આવે છે, પરંતુ સત્તામાં તેમનો વાસ્તવિક હિસ્સો સુનિશ્ચિત કરવા માટે કોઈ ગંભીર પ્રયાસ કરવામાં આવતા નથી.

આનો સ્પષ્ટ અર્થ એ થયો કે ભાજપે દલિત સમાજને તેના રાજકારણનો ભાગ બનાવવા માટે ઘણા પ્રયાસો કર્યા, પરંતુ તે પ્રયાસો દલિતોના સામાજિક-આર્થિક ઉત્થાનને બદલે માત્ર ચૂંટણી રણનીતિ સુધી મર્યાદિત હતા. સત્તા અને નીતિ નિર્માણમાં તેમની વાસ્તવિક ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કર્યા વિના, ‘સબકા સાથ, સબકા વિકાસ’ નું સૂત્ર અધૂરું લાગે છે. જો ભાજપ ખરેખર દલિતોના વિકાસ અને ઉત્થાન માટે ગંભીર છે, તો તેણે પ્રતીકાત્મક રાજકારણથી આગળ વધીને તેમના અધિકારો, સામાજિક ન્યાય અને સત્તામાં વાસ્તવિક હિસ્સો સુનિશ્ચિત કરવો પડશે. તો જ દલિત સમાજને કાયમી અને વાસ્તવિક લાભ મળી શકશે.

કોંગ્રેસ અને દલિત ઉત્થાનની રાજનીતિ: વાસ્તવિકતા અને વિરોધાભાસ

કોંગ્રેસનો ઇતિહાસ દલિત સમાજના સંઘર્ષો સાથે જોડાયેલો છે, પરંતુ આ જોડાણ ઉપરછલ્લું રહ્યું અને ફક્ત રાજકીય લાભો પૂરતું મર્યાદિત રહ્યું છે. બંધારણના નિર્માણ દરમિયાન કોંગ્રેસના શાસનમાં ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરની ભૂમિકા સુનિશ્ચિત કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેમની વિચારધારાને કોંગ્રેસ દ્વારા ક્યારેય સંપૂર્ણ રીતે આત્મસાત કરવામાં આવી નહોતી. બાબાસાહેબની વિચારધારાથી વિપરીત, કોંગ્રેસ શરૂઆતથી જ દલિત વિરોધી માનસિકતા ધરાવે છે અને હંમેશા અનામત વિરોધી નિર્ણયો લેતી આવી છે.

આ પણ વાંચો: દલિત રાજનીતિઃ અહીંથી જવાય રણ તરફ, અહીંથી નદી તરફ…

જ્યારે બાબાસાહેબ આંબેડકર દલિતોના રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ વિશે વાત કરી રહ્યા હતા, ત્યારે કોંગ્રેસે મહાત્મા ગાંધી સાથે મળીને તેને નબળી પાડવાનું કામ કર્યું અને તેમાં સફળ પણ થયા. પૂના કરાર દ્વારા કોંગ્રેસે દલિતોના સ્વતંત્ર રાજકીય અધિકારો છીનવી લીધા, જેના કારણે દલિત સમાજને તેની વાસ્તવિક રાજકીય શક્તિ પ્રાપ્ત કરવાની તક મળી નહીં. એટલું જ નહીં, જ્યારે બાબાસાહેબ ચૂંટણી લડ્યાં ત્યારે કોંગ્રેસે તેમને હરાવવા માટે પોતાની તમામ તાકાત લગાવી દીધી, જે સ્પષ્ટ કરે છે કે કોંગ્રેસ ક્યારેય દલિત નેતૃત્વ સ્વીકારવા માંગતી નહોતી.

લાંબો સમય સત્તા ભોગવી પણ દલિતો માટે કોઈ નક્કર કામ નહીં

કોંગ્રેસ ૬૦-૭૦ વર્ષ સુધી સત્તામાં રહી, પરંતુ આ લાંબા કાર્યકાળ દરમિયાન તેણે બાબાસાહેબના બંધારણ દ્વારા નિર્ધારિત સામાજિક ન્યાયના સિદ્ધાંતોનો સંપૂર્ણ અમલ કર્યો નહીં. કોંગ્રેસે ફક્ત દેખાડા માટે કેટલાક દલિત નેતાઓને થોડી રાજકીય જગ્યા આપી, એમાં પણ એવા લોકોને પણ પસંદ કરવામાં આવ્યા જેઓ કોંગ્રેસના નેતૃત્વ પ્રત્યે સંપૂર્ણપણે વફાદાર રહ્યાં અને સ્વતંત્ર રીતે દલિતોના અધિકારો માટે અવાજ ઉઠાવી શક્યા નહીં. આ સમગ્ર વ્યવસ્થા કોંગ્રેસની જાતિવાદી વિચારસરણીને ઉજાગર કરે છે, જે ફક્ત સત્તામાં રહેવા માટે દલિતોનો ઉપયોગ કરી રહી છે.

જો કોંગ્રેસ ખરેખર દલિતોના ઉત્થાન માટે ગંભીર હોત તો આટલા વર્ષો સુધી સત્તામાં હોવા છતાં, દલિત સમાજ પર અત્યાચાર અને શોષણની ઘટનાઓ આટલી વ્યાપક ન હોત. રાજસ્થાન અને મધ્યપ્રદેશ જેવા રાજ્યોમાં પણ, જ્યાં હજુ ગયા વર્ષ સુધી કોંગ્રેસની સરકારો સત્તામાં હતી, ત્યાં દલિતોનું પ્રતિનિધિત્વ નહિવત્ રહ્યું. દલિત સમાજ પર અત્યાચારની ઘટનાઓ વધતી રહી, પરંતુ કોંગ્રેસ સરકારો તેને રોકવામાં સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ ગઈ.

મહિલા સશક્તિકરણના ઠાલા સૂત્રો

મહિલાઓની ભાગીદારી અંગે, કોંગ્રેસે ‘લડકી હું, લડ સકતી હું’ જેવા સૂત્રો આપ્યા, પરંતુ આ પણ એક ઠાલા રાજકીય પ્રચાર પૂરતું મર્યાદિત રહ્યું. કોંગ્રેસ સરકારોએ ન તો મહિલાઓને વાસ્તવિક રાજકીય ભાગીદારી આપી કે ન તો સમાજમાં તેમના માટે સુરક્ષિત વાતાવરણ બનાવી શક્યા. દલિત મહિલાઓ પરના અત્યાચારના કિસ્સાઓમાં પણ કોંગ્રેસ સરકારો સંપૂર્ણપણે અસંવેદનશીલ રહી, જે સ્પષ્ટ કરે છે કે મહિલા સશક્તિકરણનો તેમનો એજન્ડા ફક્ત વોટ બેંકની રાજનીતિ સુધી મર્યાદિત હતો.

બાબા સાહેબને ભારત રત્ન આપવામાં કોંગ્રેસની ઉદાસીનતા

જો કોંગ્રેસ ખરેખર બાબા સાહેબના બંધારણમાં માનતી હતી અને તેમના યોગદાનનું સન્માન કરતી હતી, તો પછી તેમને પહેલા ભારત રત્ન કેમ ન આપવામાં આવ્યો? આટલા દાયકાઓ સુધી સત્તામાં રહેવા છતાં, કોંગ્રેસે બાબાસાહેબ આંબેડકરને તે માન આપ્યું નહીં જે તેઓ લાયક હતા.

બહુજન સમાજ પાર્ટીએ બાબાસાહેબને ભારત રત્ન અપાવવા માટે અથાક લડત આપી. માન્યવર કાંશીરામ અને બહેન માયાવતીએ આ મુદ્દો ઉઠાવ્યો અને વી.પી. સિંહ સરકાર સમક્ષ સ્પષ્ટ શરત મૂકવામાં આવી હતી કે જ્યાં સુધી બાબાસાહેબને ભારત રત્ન આપવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ટેકો આપવામાં આવશે નહીં. ત્યારબાદ ૧૯૯૦ માં, બાબા સાહેબને મરણોત્તર ભારત રત્ન એનાયત કરવામાં આવ્યો. આટલા લાંબા સમય સુધી આ મુદ્દા પર કોઈ પહેલ ન કરવી એ કોંગ્રેસની દલિત વિરોધી માનસિકતા દર્શાવે છે. જ્યારે થોડા મહિના પહેલા ભાજપ સરકાર હેઠળ બંધારણ અને અનામત પર સતત હુમલાઓ થઈ રહ્યા હતા, ત્યારે કોંગ્રેસ ફક્ત રાજકીય વાણી-વર્તન સુધી મર્યાદિત હતી. તાજેતરમાં, ભાજપ સરકારે બંધારણમાં સુધારો કરીને અનામતને નબળી પાડવાના નિયમો પસાર કર્યા, ત્યારે પણ કોંગ્રેસે તેનો સખત વિરોધ કર્યો નહીં.

જો કોંગ્રેસ ખરેખર દલિતોની શુભેચ્છક હોત, તો તેણે સંસદમાં અને રસ્તાઓ પર ખુલ્લેઆમ ભાજપ સામે વિરોધ કર્યો હોત. પરંતુ તેણે રાજકીય મૌન જાળવી રાખ્યું કારણ કે કોંગ્રેસ પોતે હંમેશા અનામત વિરોધી નીતિઓને પ્રોત્સાહન આપતી રહી છે. આ એ વાતનો પુરાવો છે કે કોંગ્રેસ અને ભાજપ બંને ફક્ત રાજકીય લાભ માટે દલિત મુદ્દાઓ પર બોલે કરે છે પરંતુ વાસ્તવમાં તેમના અધિકારોના રક્ષણ માટે કોઈ નક્કર પગલાં લેતા નથી.

આમ આદમી પાર્ટી: નવી રાજનીતિનો ભ્રમ

આમ આદમી પાર્ટીએ ભ્રષ્ટાચાર અને પારદર્શક રાજકારણ સામે લડવાનું વચન આપીને લોકોને નવી આશા આપી હતી. પરંતુ સત્તામાં આવ્યા પછી અન્ય પક્ષોની જેમ તેણે પણ ફક્ત વોટ બેંકનું રાજકારણ શરૂ કરી દીધું છે. કેજરીવાલ લાંબા સમયથી અનામતનો વિરોધ કરી રહ્યાં છે, અને આજે પણ એ જ વિચારધારાને અનુસરે છે. જે દિલ્હીની ચૂંટણીમાં પણ સાબિત થઈ ગયું છે. દિલ્હીમાં સરકાર હોવા છતાં, ન તો દલિતોને રાજકારણમાં યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ આપવામાં આવ્યું હતું, ન તો ઉચ્ચ હોદ્દાઓ પર તેમની ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવામાં આવી હતી.

બાબાસાહેબના નામે દલિતોની લાગણીઓ સાથે રમત રમાઈ, પરંતુ તેમના અધિકારોના રક્ષણ માટે કોઈ નક્કર પગલાં લેવામાં આવ્યા નહીં. મફત વીજળી અને પાણી આપીને જનતાને નિર્ભર બનાવવામાં આવી, જેના કારણે તેમની આત્મનિર્ભરતા નબળી પડી. આમ આદમી પાર્ટીનો અસલી ચહેરો હવે ખુલ્લો પડી ગયો છે. તે સંઘ અને ભાજપની તર્જ પર ચાલતી એક સ્પષ્ટ જાતિવાદી અને દલિત વિરોધી માનસિકતા ધરાવતી પાર્ટી છે.

આવી કપરી પરિસ્થિતિમાં હવે સમય પાકી ગયો છે કે દલિત સમાજ પોતાની રાજકીય ચેતનાને પુનર્જીવિત કરે અને એવા પક્ષો અને નેતાઓને ટેકો આપે જે ફક્ત વચનો જ નહીં, પણ નક્કર નીતિઓ દ્વારા તેમના અધિકારો અને ગૌરવનું રક્ષણ કરે છે.
દલિત સમાજે તેના સંગઠનો અને મુખ્ય વિચારધારાઓ (બહુજન સમાજ પાર્ટી) ને ફરીથી સશક્ત બનાવવી પડશે. જ્યાં સુધી તેઓ બહુજન સમાજ પાર્ટી જેવા પક્ષના નેજા હેઠળ પોતાને રાજકીય રીતે સંગઠિત નહીં કરે, ત્યાં સુધી તેઓ મોટા પક્ષોના રાજકારણમાં ફક્ત મહોરાં બનીને રહી જશે. વાસ્તવિક પરિવર્તન ત્યારે આવશે જ્યારે તેઓ પોતાની શક્તિને ઓળખશે, બહેનજી જેવા પોતાના અસલી નેતૃત્વને મજબૂત બનાવશે અને સામાજિક પરિવર્તનની લડાઈને નવી દિશા આપશે.

આ પણ વાંચો: ડૉ.આંબેડકરના અપમાન છતાં ભાજપ 4 અનામત સીટ કેવી રીતે જીતી?