Kanshi Ram એ કેમ કદી અનામત બેઠક પરથી ચૂંટણી ન લડી?

Why did Manyavar Kanshiram never contest elections from a reserved seat: બહુજન સમાજ પાર્ટીના સ્થાપક માન્યવર કાંશીરામ (Manyavar Kanshi ram) ભલે દલિતોના નેતા તરીકે જાણીતા હોય, પરંતુ તેમણે તેમના જીવનમાં ક્યારેય અનુસૂચિત જાતિ માટે અનામત બેઠક પરથી કોઈ ચૂંટણી નહોતી લડી. ૧૫ માર્ચ, ૧૯૩૪ના રોજ પંજાબના રોપડ જિલ્લાના એક ગામમાં રામદાસિયા ચમાર જાતિમાં જન્મેલા કાંશીરામે ૧૯૫૬માં રોપડની સરકારી કોલેજમાંથી બીએસસી પૂર્ણ કર્યું અને પુણેની એક કેન્દ્ર સરકારની સંસ્થામાં પ્રયોગશાળા સહાયક તરીકે જોડાયા.

14મી એપ્રિલ 1984ના રોજ BSP ની સ્થાપના કરી
પોતાની નોકરી દરમિયાન જ તેમણે અનુસૂચિત જાતિના કર્મચારીઓને સંગઠિત કર્યા અને તેમના હિત માટે લડવાનું શરૂ કર્યું હતું. એ પછી DS-4 ની સ્થાપના કરવામાં આવી. જે પાછળથી BAMCEF માં બદલાઈ ગયું. ટૂંક સમયમાં જ તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે દલિતો અને વંચિતોનો પણ પોતાનો રાજકીય પક્ષ હોવો જોઈએ. ડૉ. આંબેડકરના જન્મદિવસ પર, ૧૪ એપ્રિલ ૧૯૮૪ના રોજ, માન્યવર કાંશીરામે દિલ્હીના બોટ ક્લબ ખાતે બહુજન સમાજ પાર્ટીની રચનાની જાહેરાત કરી.

પોતાના સમર્થકોમાં માન્યવર તરીકે જાણીતા કાંશીરામ ૧૯૮૪માં છત્તીસગઢની જાંજગીર બેઠક પરથી પહેલી લોકસભા ચૂંટણી લડ્યા હતા. ત્યાં સુધી BSP ને ચૂંટણી પંચ તરફથી રાજકીય પક્ષ તરીકે માન્યતા મળી ન હતી. પરિણામે, કાંશીરામને અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે ચૂંટણી લડવી પડી. ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા પછી યોજાયેલી આ મધ્યસત્ર ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસ લહેરને કારણે, કાંશીરામ તેમના જીવનની પહેલી ચૂંટણી કોંગ્રેસના પ્રભાત મિશ્રા સામે 32135 મત મેળવીને હારી ગયા.

આ પણ વાંચોઃ જાતિવાદીઓએ દલિત વરરાજાની જાન રોકી, બસપા નેતાને વટ રાખ્યો

અલ્હાબાદ બેઠક પર વી.પી. સિંહ સામે લડ્યાં
જ્યારે અમિતાભ બચ્ચને અલ્હાબાદ લોકસભા બેઠક પરથી રાજીનામું આપ્યું ત્યારે ૧૯૮૮માં આ બેઠક માટે પેટાચૂંટણી યોજાઈ હતી. સંયુક્ત વિપક્ષ તરફથી કોંગ્રેસના બળવાખોર વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહ ઉમેદવાર હતા. તેમની સામે કોંગ્રેસે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીના પુત્ર સુનીલ શાસ્ત્રીને મેદાનમાં ઉતાર્યા. વીપી સિંહ લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીને પોતાના ગુરુ માનતા હતા. આ ચૂંટણીમાં કાંશીરામે પણ પોતાનું ઉમેદવારીપત્ર ભર્યું હતું. પણ વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહ જીત્યા હતા.

અમેઠીમાં વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધીને પડકાર ફેંક્યો
૧૯૮૯માં જ્યારે આગામી ચૂંટણી થઈ ત્યારે માન્યવરે બે બેઠકો પરથી ઉમેદવારી નોંધાવી હતી. તેમણે અમેઠીમાં વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીને પડકાર ફેંક્યો હતો અને પૂર્વ દિલ્હી બેઠક પર કોંગ્રેસના કેન્દ્રીય પ્રધાન એચ.કે.એલ. ભગત સામે ચૂંટણી લડી હતી. આ વખતે પણ માન્યવરને બંને બેઠકો પર હારનો સામનો કરવો પડ્યો. જોકે, ૧૯૮૯માં, તેમના પક્ષ બીએસપીના ચાર સભ્યો લોકસભામાં ચૂંટાયા. ઉત્તર પ્રદેશમાંથી માયાવતી સહિત ત્રણ અને પંજાબની ફિલૌર અનામત બેઠક પરથી હરભજન સિંહ લાખા. માન્યવર ઈચ્છત તો તેઓ આ બેઠકો પરથી આસાનાથી જીતીને સંસદમાં પહોંચી શક્યા હોત, પરંતુ તેમણે ક્યારેય અનામત બેઠક પરથી ચૂંટણી નહીં લડવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. આ તેમની રાજનીતિનો એક મજબૂત ભાગ હતો. એ રીતે તેઓ પોતાને રાષ્ટ્રીય નેતા તરીકે સ્થાપિત કરીને સવર્ણ જાતિના નેતાઓને સીધો પડકાર ફેંકવા માંગતા હતા અને તેમાં સફળ પણ થયા.

મુલાયમની મદદથી ઈટાવાથી જિત્યા
૧૯૯૧માં ઇટાવાથી ચૂંટણી લડીને કાંશીરામ પહેલી વાર લોકસભામાં પહોંચ્યા. પરંતુ આ માટે તેમને મુલાયમ સિંહ યાદવની મદદ લેવી પડી. હકીકતમાં ૧૯૯૧ ની મધ્યસત્ર ચૂંટણીઓમાં, હિંસાને કારણે મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર ટી.એન. શેષન દ્વારા મેરઠ, બુલંદશહેર અને ઇટાવાની લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ રદ કરવામાં આવી હતી. જે નવેમ્બર ૧૯૯૧માં નવેસરથી થઈ. મુલાયમ સિંહ યાદવ પોતે જસવંત નગર બેઠક પરથી વિધાનસભા ચૂંટણી લડી રહ્યા હતા. તેમને કોંગ્રેસના દર્શન સિંહ યાદવ તરફથી મજબૂત પડકારનો સામનો કરવો પડ્યો. મુલાયમ ત્યારે ચંદ્રશેખરની પાર્ટીમાં હતા.

આ પણ વાંચોઃ શા માટે દરેક રાજકારણી Kanshi Ram જેવી સફળતા ઈચ્છે છે?

આ પાર્ટીએ ઇટાવા લોકસભા બેઠક પરથી તેના તત્કાલીન સાંસદ રામ સિંહ શાક્યને ઉમેદવાર બનાવ્યા હતા. મુલાયમ અને કાંશીરામે એકબીજાને મદદ કરવાનો નિર્ણય લીધો. યાદવોના આ ગઢમાં મુલાયમે પાર્ટીના સત્તાવાર ઉમેદવાર શાક્યને બદલે કાંશીરામ માટે મત માંગ્યા. બદલામાં, કાંશીરામે જસવંત નગર બેઠક પર બસપાનો કોઈ ઉમેદવાર ઉભો ન રાખ્યો. આ રીતે મુલાયમ વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતી ગયા અને કાંશીરામ લોકસભાની ચૂંટણી જીતી ગયા. જ્યારે શાક્ય ત્રીજા સ્થાને રહ્યા.

મિલે મુલાયમ કાંશીરામ હવા મેં ઉડ ગયે જયશ્રી રામ
મુલાયમસિંહ યાદવે ૧૯૯૨માં પોતાની સમાજવાદી પાર્ટીની રચના કરી. તે સમયે ઉત્તર પ્રદેશમાં ભાજપની સરકાર હતી અને કલ્યાણ સિંહ મુખ્યમંત્રી હતા. બાબરી મસ્જિદ ધ્વંસને કારણે કલ્યાણ સિંહ સરકારને 6 ડિસેમ્બર 1992 ના રોજ કેન્દ્ર દ્વારા બરતરફ કરવામાં આવી હતી. રાજ્યમાં થોડા દિવસો માટે રાષ્ટ્રપતિ શાસન હતું અને પછી 1993માં વિધાનસભાની મધ્યસત્ર ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી. ઇટાવાની ચૂંટણીની મિત્રતાએ વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં પોતાનો રંગ બતાવ્યો. બસપા અને સપાએ આ ચૂંટણી સાથે મળીને લડી.

ત્યારે યુપીમાં રામ લહેર હતી. પરંતુ સપા-બસપા ગઠબંધનના સૂત્ર ‘મિલે મુલાયમ કાંશીરામ, હવા મેં ઉડ ગયે જયશ્રી રામ’ એ ચમત્કાર કરી દેખાડ્યો. પરિણામે ભાજપની જગ્યાએ મુલાયમના નેતૃત્વમાં સપા-બસપા ગઠબંધન સરકાર રચાઈ. પરંતુ 2 જૂન, 1995ના રોજ લખનૌમાં થયેલા ગેસ્ટ હાઉસ કાંડ બાદ બસપાએ સપા સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા. એ પછી ભાજપે બહારથી ટેકો આપતા માયાવતી રાજ્યના મુખ્યમંત્રી બન્યા. જોકે, આ સરકાર પણ માત્ર ચાર મહિના જ ચાલી અને 1996માં ફરીથી ચૂંટણી યોજવી પડી.

લોકસભા છોડી રાજ્યસભામાં પહોંચ્યા
સપા સાથેની દુશ્મનાવટને કારણે કાંશીરામ 1996 માં ઇટાવા છોડીને પંજાબ ગયા અને હોશિયારપુરથી ચૂંટણી જીતીને ફરીથી લોકસભામાં પહોંચ્યા. પરંતુ આ લોકસભા પોતાનો કાર્યકાળ પૂર્ણ કરી શકી નહીં. પરિણામે 1998 માં ફરીથી મધ્ય-સત્ર ચૂંટણીઓ યોજાઈ. આ વખતે કાંશીરામ સહારનપુર પહોંચ્યા. પરંતુ ભાજપના નકલી સિંહ ગુર્જરે તેમને હરાવ્યા. એ પછી કાંશીરામે લોકસભાની ચૂંટણી લડી નહીં લડવાનો નિર્ણય કર્યો. તેઓ ૧૯૯૮માં રાજ્યસભાના સભ્ય બન્યા અને ૨૦૦૪ સુધી તે જ ગૃહમાં રહ્યા. લાંબી બીમારીને કારણે, બે વર્ષ પછી 9 ઓક્ટોબર 2006 ના રોજ તેમનું અવસાન થયું.

બીએસપીને રાષ્ટ્રીય પક્ષ બનાવ્યો
માન્યવર કાંશીરામે બીએસપીને રાષ્ટ્રીય પક્ષ તરીકે માન્યતા અપાવી. લોકસભા ચૂંટણીમાં, BSP એ ૧૯૮૯માં ચાર, ૧૯૯૧માં ત્રણ, ૧૯૯૬માં ૧૧, ૧૯૯૮માં પાંચ, ૧૯૯૯માં ૧૪, ૨૦૦૪માં ૧૯ અને ૨૦૦૯માં ૨૧ બેઠકો જીતી હતી. હરિયાણામાં ૧૯૯૮માં બસપાના અમન કુમાર નાગરાએ ભાજપના મજબૂત દલિત નેતા સૂરજ ભાણને હરાવ્યા હતા, જ્યારે ૧૯૯૬માં બસપાના સુખલાલ કુશવાહાએ કોંગ્રેસના દિગ્ગજ નેતા અર્જુન સિંહને હરાવ્યા હતા, જે મધ્યપ્રદેશના મુખ્યમંત્રી અને કેન્દ્રીય મંત્રી હતા. કાંશીરામ પછી માયાવતીના નેતૃત્વમાં 2007ની વિધાનસભા અને 2009ની લોકસભા ચૂંટણીમાં BSPનું પ્રદર્શન શ્રેષ્ઠ રહ્યું. પરંતુ 2014-2019 અને 2024માં યોજાયેલી ચૂંટણીમાં BSP લોકસભા ચૂંટણીમાં પોતાનું ખાતું પણ ખોલાવી શકી નથી. જો કે, પક્ષના પ્રતિબદ્ધ કાર્યકરો ફરી એકવાર બહુજનોને સત્તામાં લાવવા કમર કસી રહ્યાં છે.

આ પણ વાંચોઃ Kanshi Ram : દલિત શક્તિનું રાજસત્તામાં રૂપાંતર કરનાર રાજનેતા